هوشنگ ابتهاج و سایه ای که رفت …

امیر هوشنگ ابتهاج سمیعی گیلانی (۶ اسفند ۱۳۰۶ – ۱۹ مرداد ۱۴۰۱) معروف به هوشنگ ابتهاج و متخلص به سایه، شاعر و پژوهشگر ایرانی بود. او نخستین کتابش به نام نخستین نغمه‌ها را در سال ۱۳۲۵ منتشر کرد. از آثار دیگر او می‌توان به تصنیفِ «سپیده» و غزل های «در کوچه‌سار شب» و «حصار» و «ارغوان» اشاره کرد. او همچنین در رادیو در برنامه گل‌ها کار می‌کرد و پایه‌گذار برنامهٔ موسیقایی گلچین هفته بود.

دانش آموخته مدرسه تمدن تهران می باشد که متخلص به «سایه» بوده و طرفدار سرسخت مکتب سوسیالیسم (جامعه‌ گرایی) و ساکن حال حاضر کشور آلمان می باشد

امیر هوشنگ ابتهاج یکشنبه ۶ اسفند ۱۳۰۶ در رشت در خانواده‌ای بهایی متولد شد. پدرش «آقاخان ابتهاج» از پزشکان رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای این شهر بود. پدربزرگ او «ابراهیم ابتهاج الملک» گرکانیو مادربزرگش اهل رشت بود. پدربزرگش را در زمان تسلط جنگلی‌ها به تحریک ملایان قشری حامی روس، یکی از اسلامگرایان تندرو با داس کشت.

برادران ابتهاج یعنی غلامحسین ابتهاج، ابوالحسن ابتهاج و احمدعلی ابتهاج، عموهای امیرهوشنگ بودند.

هوشنگ ابتهاج دوره تحصیلات دبستان را در رشت و دبیرستان را در تهران گذراند و در همین دوران اولین دفتر شعر خود را با نام نخستین نغمه‌ها منتشر کرد.

ابتهاج در جوانی دلباخته دختری ارمنی به نام گالیا شد که در رشت ساکن بود و این عشق دوران جوانی دست‌مایه اشعار عاشقانه‌ای شد که در آن ایام سرود. بعدها که ایران غرق خون‌ریزی و جنگ و بحران شد، ابتهاج شعری به نام (دیرست گالیا…) با اشاره به‌همان روابط عاشقانه‌اش در گیر و دار مسائل سیاسی سرود.

سایه هم در آغاز، همچون شهریار، چندی کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به‌ویژه پس از سرایش ققنوس، با طبع او که اساساً شاعری غزل‌سرا بود، همخوانی نداشت. پس راه خود را که همان سرودن غزل بود، دنبال کرد.

سایه در سال ۱۳۲۵ مجموعهٔ «نخستین نغمه‌ها» را که شامل اشعاری به شیوهٔ کهن است، منتشر کرد. در این دوره هنوز با نیما یوشیج آشنا نشده بود. «سراب» نخستین مجموعهٔ او به اسلوب جدید است؛ اما قالب همان چهارپاره است با مضمونی از نوع غزل و بیان احساسات و عواطف فردی؛ عواطفی واقعی و طبیعی. مجموعهٔ «سیاه مشق»، با آنکه پس از «سراب» منتشر شد، شعرهای سال‌های ۲۵ تا ۲۹ شاعر را دربرمی‌گیرد. در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل‌های خود را چاپ کرد و توانایی خویش را در سرودن غزل نشان داد تا آنجا که می‌توان گفت تعدادی از غزل‌های او از بهترین غزل‌های این دوران به‌شمار می‌رود.

سایه در مجموعه‌های بعدی، اشعار عاشقانه را رها کرد و با کتاب شبگیر خود که حاصل سال‌های پر تب و تاب پیش از سال ۱۳۳۲ است به شعر اجتماعی روی آورد. مجموعهٔ «چند برگ از یلدا» راه روشن و تازه‌ای در شعر معاصر گشود. از نمونه کارهای وی می‌توان به آلبوم دستگاه چهارگاه و نغمه افشاری اشاره کرد که در سال ۱۳۵۵ کانون فکری کودکان و نوجوانان به انتشار رساند. در این آلبوم نوازندگان برجسته به شکل تک‌نوازی و گروه‌نوازی در گوشه‌های دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی جهت آموزش به نوجوانان علاقه‌مند اجرا کرده‌اند. این مجموعه با کمک کامبیز روشن‌روان پدید آمد.

سایه پس از درگذشت احسان طبری در بهار ۱۳۶۸، مثنوی «قصه خون دل» را به یاد و در رثای او سرود. ترانهٔ «در این سرای بی کسی» از سروده‌های هوشنگ ابتهاج است.

در مهر ۱۳۹۵ بیست و سومین جایزه بنیاد موقوفات افشار، که در این بنیاد برگزار شد، به هوشنگ ابتهاج اهداء شد. در این جلسه علاوه بر سیدمصطفی محقق داماد و غلامعلی حداد عادل شخصیت‌های برجسته فرهنگی چون محمدرضا شفیعی کدکنی، حسن انوری، فتح‌الله مجتبایی، علی‌اکبر صالحی، سیدرضا صالحی امیری، احمد مسجدجامعی، عبدالحسین مختاباد و ژاله آموزگار حضور داشتند.

کتاب ها تا قبل از انقلاب

بعد از نخستین نغمه ها، مجموعه شعر های «سراب» در سال ۱۳۳۰ را منتشر کرد و تا قبل از انقلاب مجموعا هفت کتاب دیگر از شعرهای ایشان منتشر شد

بعد از انقلاب نیز ۵ جلد کتاب او چاپ شده است

 

ازدواج و فرزندان

استاد هوشنگ ابتهاج در سال ۱۳۳۷ وقتی ۳۱ ساله بود با یک خانم ارمنی بنام «آلما مایکیال» ازدواج کرد که ثمره آن چهار فرزند بنام های «یلدا» متولد ۱۳۳۸، «کیوان» متولد ۱۳۳۹،«آسیا» متولد ۱۳۴۰ و «کاوه» متولد ۱۳۴۱ می باشد

می دونید من چطوری زن گرفتم؟

 

روز ۹ مهر ۱۳۳۷ در میدان فوزیه، آن خیابانی که سمت جنوب می رود، تو بالاخونه به محضر قراضه ای بود که وقتی داشتیم از پله ها بالا می رفتیم ، می ترسیدم که پله ها خراب بشوند

۲۷۰ تومان خرج عروسی ما شد، یعنی من پول را به محضریه دادم و دیدیم که خیلی خشک و خالی برگزار شد، شوهر خواهرم یک جعبه شیرینی خرید و به محضری ها داد، بعد من دست آلما رو گرفتم و رفتیم خونه …

 

مهمترین اثر بعد انقلاب

 

از مهمترین آثار استاد ابتهاج تصحیح او از غزل های حافظ است که با عنوان «حافظ به سعی سایه» نخستین بار در سال ۱۳۷۲ توسط نشر کارنامه به چاپ رسید

سایه؛ سال های زیادی را صرف پژوهش و حافظ شناسی کرده و این کتاب حاصل تمام زحمت هاست که در مقدمه آن به همسرش پیشکش کرده است

 

ماجرای مهاجرت به آلمان

 

رفتن من به آلمان اجبار نبود، اول یکی از بچه هایم رفت آلمان، بعد زنم رفت که بچه ام تنها نباشد، بعد بچه های دیگر رفتند

یک مدتی هم من ممنوع الخروج بودم، بالاخره من هم سال ۶۴ رفتم، البته مهاجرت نکردم و گاهی تهران هستم

 

زندگی در آلمان

 

در طول روز دو سه ساعت بیشتر نمی خوابم، صبح خیلی زود بیدار می شوم، چایی درست می کنم و با کمی نان خشک صبحانه می خورم

روزها می نشینم تلویزیون تماشا می کنم و می بینم دنیا روز به روز دیوانه تر می شود، بعد ناهار می خورم و دوباره دیوانگی دنیا را تماشا می کنم که بدانم آخر این دیوانگی دنیا به کجا خواهد کشید

بعد شب هم کمی می روم و میخوابم، ویروس شعر گفتن هم همیشه هست و هر از گاهی چیزهایی می نویسم

خانه معروف ثبت میراث

 

منزل شخصی «سایه» که خود آنرا ساخته است در سال ۱۳۸۷ به نام «خانه ارغوان» به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده است

علت نامگذاری این خانه، وجود درخت ارغوان معروفی در حیاط است که استاد شعر معروف ارغوان را نیز برای آن درخت گفته است

 

تقدیرها

 

در ۱۰ مهر ۱۳۹۵ جایزه ادبی و تاریخی محمود افشار یزدی در باغ موقوفات افشار به انتخاب هیئت گزینش، جایزه این بنیاد به هوشنگ ابتهاج اهدا شد

در ۱۲ مهر ۱۳۹۷ هم در جشنواره بین المللی هنر برای صلح، نشان عالی هنر «هنر برای صلح» به استاد سایه، اهدا شد

 

کتاب ها

● نخستین نغمه‌ ها – ۱۳۲۵

● سراب – ۱۳۳۰

● سیاه مشق – ۱۳۳۲

● شبگیر – ۱۳۳۲

● زمین – ۱۳۳۴

● چند برگ از یلدا – ۱۳۴۴

● یادنامه – ۱۳۴۸ (ترجمه شعر تومانیان)

● تا صبح شب یلدا – ۱۳۶۰

● یادگار خون سرو – ۱۳۶۰

● حافظ به سعی سایه – ۱۳۷۲

● تاسیان  – ۱۳۸۵

● بانگ نی – ۱۳۹۵

 

آلما مایکیال متولد ۲۲ فروردین ۱۳۱۱ در بندرانزلی بود که در رشت، اصفهان و تهران بزرگ شد و پدر و مادرش هر دو اصالت روس داشتند

در نهایت ایشان روز چهارشنبه ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ در ۸۹ سالگی بعلت کهولت سن درگذشت

استاد هوشنگ ابتهاج ؛ بامداد روز چهارشنبه ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ در سن ۹۴ سالگی بعلت کهولت سن در آلمان، دار فانی را وداع گفت

 

مراسم وداع با مرحوم استاد امیر هوشنگ ابتهاج، شاعر برجسته کشورمان در روز پنجشنبه (۲۷ مردادماه) از ساعت ۹ از مقابل تالار وحدت انجام خواهد شد.

پس از این مراسم پیکر آن مرحوم به زادگاهش، استان گیلان، شهر رشت منتقل خواهد شد و مراسم خاکسپاری او از ساعت ۹ صبح روز جمعه (۲۸ مردادماه) در باغ محتشم رشت برگزار خواهد شد.

روحش شاد و یادش گرامی